Dział Architektury XIX i XX wieku tworzą: kolekcja architektury nowoczesnej, obejmująca muzealia z lat 1800–1914, oraz kolekcja architektury międzywojennej, gromadząca obiekty z lat 1914–1945. Obie kolekcje mają zupełnie odrębny charakter. Pierwsza zawiera zróżnicowane zabytki, poczynając od zbioru grafik, rysunków, wzorników, poprzez znaczący ilościowo i jakościowo zbiór rzemiosła artystycznego związanego z architekturą, po nieduży zespół mebli. Natomiast na drugą kolekcję, bardziej jednorodną, składają się głównie materiały projektowe, dokumentujące rozwój architektury (przede wszystkim polskiej) z lat 1914–1945, oraz archiwalia związane z życiem i działalnością wybitnych polskich architektów tamtego okresu.

Architektura XIX wieku (1800–1914)

Kolekcja z lat 1800–1914 liczy około 3090 obiektów, z tego niemal 1400 to zbiór ikonograficzny. W jego skład wchodzi 730 grafik, które obrazują dawną i współczesną architekturę, większe założenia urbanistyczne, a także weduty i panoramy miast. Część rycin popularyzuje budowle starożytne, m.in. z terenu Egiptu i Italii, inne prezentują nowe gmachy rozrastających się europejskich stolic, np. Berlina, Paryża, jeszcze inne – interesujące zabytki Dolnego Śląska i Wrocławia. Grafiki dokumentujące region są dziełami wybitnych śląskich rytowników, m.in. Maximiliana Grossmanna, Otto Probsta czy Roberta Geisslera. Kolekcję ikonografii uzupełniają rysunki (ponad 70), projekty (około 120), plany miast oraz ponad 300 kart z wzorników, wśród których do najbardziej znanych należą te autorstwa Karla Friedricha Schinkla i Charlesa Rennie Mackintosha. W zbiorze ikonografii szczególnie znaczące są dwa płótna olejne Adalberta Woelfla (Ulica Kurzy Targ iKamienica Pod Gryfami), gwasz Carla Dennera z widokiem Mostu Cesarskiego (obecnie Most Grunwaldzki) i akwarela Emila de Canver – Nowy Ratusz. Cenne są równieżpolonica: sygnowany przez Jana Matejkę rysunek postaci anioła do projektu polichromii w kościele Mariackim, karton witrażaDies Irae Kazimierza Sichulskiego oraz litografie Napoleona Ordy z widokami kresowych siedzib.

Emil de Canver, Wrocławski Rynek. Widok na Nowy Ratusz, akwarela, 1860

Zbiory rzemiosła artystycznego z lat 1800–1914 to przede wszystkim kafle i flizy (łącznie ponad 360), ślusarka drzwiowa (prawie 800 sztuk), piece ceramiczne (22) i odlewane z żeliwa (7), rozmaite detale architektoniczne wykonane z metalu lub stiuku, oszklenia okien i ozdobne drzwi. Te dzieła sztuki użytkowej z XIX i początku XX wieku wykorzystują ornamentykę typową dla historyzmu oraz secesji.

Kafel centralny z popiersiem damy, neobarok, kaflarnia w Velten pod Berlinem, 2 poł. XIX w.

Większość z nich to wyroby przemysłowe, przeważnie seryjne, świetnie wykonane na podstawie dobrych wzorów artystycznych. Na tle tej produkcji wyróżnia się jedyny w swoim rodzaju zespół witraży i oszkleń dekoracyjnych, w liczbie ponad 140, za którymi stoi wielowiekowa tradycja ręcznego wyrobu warsztatowego.

Nimfa wodna, szyba trawiona wielowarstwowo, Niemcy, około 1900

Jakość kolekcji witraży wskazuje na renomowane pracownie z obszaru niemieckojęzycznego. Potwierdzają to również zachowane na zabytkach sygnatury: Johannesa Prechtla, braci Andreasa i Lorenza Helmle, Fritza Geigesa oraz Adolpha Seilera.

Znaczna część kafli i pieców, które zgromadziliśmy, powstała w znanych fabrykach braci Teichertów w Miśni, w słynnych kaflarniach miasteczka Velten pod Berlinem oraz w zakładach Berlina i Wrocławia.

Piec kaflowy w stylu art déco, wytwórnia pieców SOMAG w Miśni, lata 20. XX w.

Od ceramiki o niemieckiej proweniencji odbiega zespół kafli zakopiańskich z willi Koliba projektu Stanisława Witkiewicza z lat 90. XIX wieku. Wśród wyrobów metalowych (głównie z żeliwa i mosiądzu) dominuje ilościowo (ponad 770) ślusarka drzwiowa z pięknym zbiorem secesyjnych antab, klamek i szyldów. Do większych obiektów odlewanych należą piece z saksońskiej huty rodziny Einsiedel i huty w Nowej Soli, balustradowe tralki, akroteriony, naszczytniki, żyrandole (zwane też świecznikami), eklektyczne i neogotyckie drzwi, neobarokowe kraty i secesyjna brama z szyldem „Zum goldenen Anker”.

Tekst: Magda Ławicka

• na okładce kolekcji:

Pałacyk myśliwski w Klein Glineke, rys. Albert von Keller, litografia Wilhelma Loeillot z Berlina, 1865

Architektura międzywojenna (1914–1945)

Niemal od początku istnienia Muzeum Architektury w ramach ówczesnego Działu Architektury Współczesnej powstawała kolekcja międzywojenna, dla której pierwsze prace pozyskano w roku 1967. Jej ramy czasowe wyznaczono wtedy między początkiem pierwszej i końcem drugiej wojny światowej, lecz stopniowo włączano do niej także obiekty wcześniejsze i późniejsze. Zdecydowaną większość tego zbioru stanowią dzieła pochodzące z archiwów prywatnych przede wszystkim polskich architektów, przekazywanych w ciągu dekad jako dary przez nich samych lub przez ich spadkobierców. Na kolekcję składają się głównie wykonane różnymi technikami projekty architektoniczne, rysunki czy modele, a także materiały osobiste, m.in. dokumenty, szkicowniki, fotografie, medale oraz korespondencja. Część zbiorów została zakupiona od osób prywatnych lub na rynku antykwarycznym. Systematycznie gromadzona kolekcja liczy obecnie ponad 4300 obiektów, datowanych od lat 70. XIX wieku do końca XX wieku.

Najliczniejszą grupę (1170 obiektów) stanowią prace Bohdana Lacherta, z których większość powstała we współpracy z Józefem Szanajcą w ramach spółki architektonicznej, działającej prężnie do tragicznej śmierci Szanajcy we wrześniu 1939 roku. Ich dorobek artystyczny obejmuje bardzo różnorodne projekty (w tym liczne konkursowe) architektury modernistycznej, począwszy od budowli sakralnych (kościół św. Rocha w Białymstoku), przez pawilony ekspozycyjne (pawilony Eternitu, Centro-Cementu i Budownictwa na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu), biurowce (warszawskie siedziby Ligi Ochrony Powietrznej i Przeciwgazowej oraz Polskiego Radia), gmachy użyteczności publicznej (Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny przy ul. Targowej w Warszawie), budynki służby zdrowia (szpital PCK w Warszawie, sanatoria w Tuszynku i Łagiewnikach pod Łodzią), szkolne (szkoły powszechne w Ciechankach i Starej Miłosnej, zespół Szkół Handlowych w Wilnie), liczne budynki mieszkalne – zarówno indywidualne domy dla inwestorów prywatnych (willa Olimpii i Antoniego Szyllerów przy Wale Miedzeszyńskim w Warszawie), jak i wielorodzinne (domy mieszkalne Państwowych Zakładów Emerytalnych na Solcu w Warszawie) oraz powstające w ramach osiedli (osiedle ZUS na Żoliborzu w Warszawie), a także projekty aranżacji i wyposażenia wnętrz, mebli czy identyfikacji wizualnej. Większość z nich trafiła do Muzeum Architektury w związku ze zorganizowaną w 1980 roku wystawą „Bohdan Lachert, Józef Szanajca. Architektura”, dzięki której Bohdan Lachert przekazał do muzealnych zbiorów znaczną część swego archiwum.

Bohdan Lachert, Józef Szanajca, projekt pawilonu Centrocementu na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu, 1928

Drugi pod względem liczebności zbiór stanowią projekty Jana Koszczyc-Witkiewicza (665 obiektów), wśród których znajdują się m.in. projekty Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, budowli sakralnych i użyteczności publicznej, domów i dworków, a także mebli.

Jan Koszczyc-Witkiewicz, projekt Wiejskiego Uniwersytetu Orkanowego w Gaci, 1934

Kolejny znaczący zespół stanowi prywatne archiwum Heleny i Szymona Syrkusów (ponad 330 obiektów), zawierające m.in. projekty i dokumentację fotograficzną osiedli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Rakowcu i Kole, maszynopisy rozdziałów książek Heleny Syrkusowej, a także bogaty zbiór dokumentów, fotografii, pamiątek osobistych oraz korespondencja, wśród której znajdują się szczególnie cenne listy Szymona Syrkusa pisane do Heleny z obozu koncentracyjnego w Auschwitz.

Michał Tetmajer, laurka okupacyjna dla Heleny Syrkus z podpisami współpracowników z zespołu konspiracyjnej Pracowni Architektury i Urbanistyki, 1943

Równie licznie reprezentowane jest w kolekcji międzywojennej lwowskie środowisko architektoniczne, głównie przez prace studentów i absolwentów Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej, m.in. Czesława Boratyńskiego, Andrzeja Frydeckiego, Józefa Gałęzowskiego, Tadeusza Michejdy, Andrzeja Nitscha, Tadeusza Teodorowicza-Todorowskiego i Krystyny Tołłoczko-Różyskiej.

Tadeusz Teodorowicz-Todorowski, projekt willi modernistycznej, 1931

W zbiorach znajdują się ponadto wczesne prace Romualda Gutta, projekty i archiwalia Adolfa Szyszko-Bohusza (m.in. wspomnienia z czasu niemieckiej okupacji Wawelu i projekty jego przebudowy), Władysława Borawskiego, Maksymiliana Goldberga, Wacława Krzyżanowskiego, Stefana Narębskiego, Jana Zachwatowicza, a także prace plastyczne Gebharda Utingera.

Adolf Szyszko-Bohusz, projekt hotelu w Krynicy, 1928

W kolekcji znalazły się ponadto rysunki inwentaryzacyjne osiedli mieszkaniowych Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), wzniesionych przed II wojną światową
m.in. w Mielcu, Stalowej Woli, Rzeszowie i Pustkowie, wykonane w latach 80. na Politechnice Rzeszowskiej.

Na początku lat 90. XX wieku kolekcja międzywojenna powiększyła się o ocalałe z wojennej zawieruchy archiwum prywatne Heinricha Lauterbacha, inicjatora wrocławskiej wystawy WuWA. Zachowany zbiór projektów, rysunków i fotografii dokumentuje niemal całą jego działalność architektoniczną do momentu wybuchu II wojny światowej i obejmuje tak znakomite przykłady architektury modernistycznej, jak realizacje wrocławskie (kamienica czynszowa przy ul. J.I. Kraszewskiego 8, kwartał zabudowy przy ul. Słubickiej na osiedlu Szczepin, domy szeregowe i jednorodzinne na wystawie WuWA) czy czechosłowackie (wille Jaroslava i Zdeňki Hásków oraz Friedricha Schmelowsky’ego w Jabloncu nad Nysą).

Dom nr 35 na wystawie WuWA, proj. Heinrich Lauterbach, fot. Heinrich Klette, 1929

W zbiorach znajdują się także fotografie architektury Wrocławia – domów szeregowych, jedno- i dwurodzinnych, zrealizowanych na wystawie WuWA oraz fotograficzne reprodukcje projektów Maksa Berga (m.in. Hali Stulecia).

Archiwalia związane z architektami tworzącymi w dwudziestoleciu międzywojennym znajdują się ponadto w zbiorach biblioteki Muzeum Architektury (pisma Andrzeja Frydeckiego, Jana Koszczyc-Witkiewicza, Bohdana Lacherta i Heleny Syrkus, zbiory Andrzeja Nitscha).

Wykaz obiektów znajdujących się w kolekcji architektury międzywojennej do pobrania tutaj.