Najważniejszą i podstawową część zbioru Działu Architektury Wrocławia XIX i XX wieku stanowią projekty i rysunki architektoniczne z dawnego Plankammer, czyli magistrackiego biura deputacji budowlanej. Gromadzone od początku XIX wieku rysunki dotyczą głównie budowli publicznych miasta, finansowanych przez magistrat, później zaś – od lat 70. XIX wieku – także budynków i większych zespołów architektonicznych, zlecanych do realizacji przez Ministerstwo Robót Publicznych w Berlinie.

Najstarsze z zachowanych planów pochodzą z końca XVIII wieku i przedstawiają budowę Bramy Fryderyka, zwanej też Bramą Nową, duży projekt Karla Gottharda Langhansa, wybitnego wrocławskiego i berlińskiego architekta. Brama ta powstała w roku 1776 i usytuowana została w kompleksie obronnym tzw. Skaczącej Gwiazdy. Jednak, poza wspomnianymi wyjątkami, na ogół najwcześniejsze projekty wykonano w latach 20. i 30. XIX wieku, a dopiero po połowie XIX wieku zaczęto metodycznie gromadzić zbiór. Najwięcej projektów pochodzi z przedziału czasowego 1880–1945.

Kolekcja liczy około 41 tysięcy plansz architektonicznych wraz z kopiami, które zostały ułożone w zespoły według obiektów. Są to przede wszystkim budynki użyteczności publicznej, a więc szkoły, szpitale, kliniki i sądy, więzienia, prezydium policji, pałac królewski, budynek opery (dawniej teatr miejski), rysunki inwentaryzacyjne historycznych kamienic wrocławskich, wykonane przez studentów wrocławskiej Akademii Sztuki (z lat 20. i 30. XX wieku), projekty Ratusza, Sukiennic, także Nowego Ratusza, różnego rodzaju obiekty przemysłowe, projekty rzeźni miejskiej, plany zieleńców miejskich i licznych we Wrocławiu parków oraz cmentarzy. W tej grupie znalazły się też rysunki związane z budową nowych i przebudową wcześniej istniejących kościołów, głównie katolickich i ewangelickich. Zbiór ponad tysiąca projektów i rysunków jest związany z szeroko rozumianymi Wrocławskimi Terenami Wystawowymi, wraz z Halą Stulecia i Pawilonem Czterech Kopuł oraz Pergolą.

Theo Effenberger (?), projekt konkursowy na budynek Kasy Oszczędności we Wrocławiu, Rynek 9/11, 1929 r.

Od początku lat 70. i 80. XIX wieku rząd w Berlinie rozpoczął finansowanie we Wrocławiu dużej części budowli użyteczności publicznej. Głównie były to budynki uczelni wyższych – Uniwersytetu i Wyższej Szkoły Technicznej. Część budynków instytutów uniwersyteckich przebudowywano i modernizowano, część budowano od nowa, między innymi Instytut Chemii, Instytut Kultury Fizycznej ze stadionem, Instytut Mineralogii i Geologii oraz Instytut Botaniki wraz ze szklarniami Ogrodu Botanicznego, także Instytut Zoologii. Z końca lat 80. XIX wieku pochodzi bardzo wiele projektów wrocławskich klinik, które wówczas, jako instytuty medyczne, wchodziły w skład uniwersytetu. Od około 1910 roku we Wrocławiu rozpoczęto wznosić olbrzymi kompleks Wyższej Szkoły Technicznej (obecna Politechnika). Projekty do tych budowli, stanowiące pokaźną część zbioru, sporządzali architekci rządowi w Berlinie, a wrocławscy – prowadzili nadzór nad budową i ewentualnie wykonywali projekty techniczne lub powykonawcze.

Hans Poelzig, barwny szkic prospektu organowego dla Sali Muzycznej Uniwersytetu Wrocławskiego, 15 stycznia 1902 r.

Fritz Nath, projekt kolorystyki Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. M. Kopernika 11, widok elewacji zachodniej, 10 grudnia 1927 r.

Zachowały się również projekty powojenne, czyli wykonane po 1945 roku. Dotyczą one na przykład Wystawy Ziem Odzyskanych (WZO) w 1948 roku czy wznoszonych wówczas nowych szkół. Jednakże ilościowo stanowią one bardzo nieznaczny procent. Wśród architektów i budowniczych, których rysunki i projekty są przechowywane w dziale, można wymienić: Karla Gottharda i Karla Ferdinanda Langhansów, Karla Studta, Karla Schmidta, Karla Lūdecke, Richarda Plūddemanna, również tak wybitnych jak Maxa Berga i Hansa Poelziga, czy Ericha Mendelsohna, a także Rudolfa Otto Salvisberga, Lothara Neumanna, Heinricha Lauterbacha, Ernsta Maya i wielu innych. Zachowane projekty i rysunki stanowią podstawę i pomoc przy przeprowadzanych konserwacjach i odbudowach budynków miejskich, jednocześnie są wdzięcznym tematem badawczym dla historyków architektury oraz osób pragnących lepiej poznać historię Wrocławia, a także działających w mieście architektów.

Johann Robert Mende, projekt szkoły średniej przy ul. Komuny Paryskiej 36/38, widok elewacji frontowej, 25 czerwca 1875 r.

Zdecydowana większość owych projektów architektonicznych została wykreślona tuszem na papierze, czasem na kalce lub kalce podklejonej na płótno lub na kartonie. Wcześniejsze, z lat 20. i 30. XIX wieku, wykonywano jeszcze na papierze czerpanym, natomiast od czwartej ćwierci XIX wieku zaczęły się pojawiać projekty drukowane (w licznych kopiach). W okresie międzywojennym powszechnie stosowano światłokopie i ozalidy, których rysunek – ze względu na beżowokremowe tło papieru i jasną, cienką kreskę rysunku – jest często, niestety, słabo czytelny.

Rysunki ukazujące konstrukcję Mostu Szczytnickiego we Wrocławiu, około 1890 r.

Interesującą grupę stanowią projekty, które wykonywano z uwzględnieniem nowinek usprawniających kreślenie projektów, które pojawiały się w ówczesnej Europie. Warto wymienić cyjanotypię, dawną technikę fotograficzną, wykorzystującą światłoczułość soli żelaza, charakteryzującą się monochromatycznym obrazem w kolorze niebieskim, tworzonym przez błękit pruski. Wynaleziona w 1842 roku, została udoskonalona w 1877 roku, a dzięki niskim kosztom i łatwemu wykonaniu, stosowana była na specjalnym światłoczułym papierze (ferroprussiate) do wykonywania między innymi kopii planów i dokumentów. W naszym zbiorze są dość liczne przykłady tej techniki, w której niebieskie tło znakomicie podkreślało dukt białej linii kreślącej widok elewacji kamienicy, jej rzut, przekrój czy – na przykład – konstrukcję Hali Stulecia.

Zabawna, ale bardzo praktyczna była metoda używania tzw. skrzydełek (klapek). Jako pierwszy stosował ją na przełomie XVIII i XIX wieku angielski projektant ogrodów Humphry Repton (1752–1818). Prezentując swoim klientom w tzw. czerwonych eleganckich książeczkach oprawionych w skórę (właśnie czerwonego koloru) akwarelowe projekty ogrodów i parków, Repton, by nieco zaoszczędzić na dodatkowych rysunkach, używał wspomnianych skrzydełek – opuszczone skrzydełko ukazywało projekt przed zamierzoną zmianą, natomiast podniesione – ujawniało, jak wyglądałoby to samo miejsce ogrodu po dokonaniu zmian. Tego typu wizualizacje „przed” i „po” przebudowie znalazły zastosowanie również we wrocławskich projektach.

Bezprecedensowa wielkość kolekcji wrocławskiej spowodowała, że dość liczną grupę stanowią również takie projekty, które wykonano technikami bardziej okazałymi niż kreślarskie. Najwięcej spośród nich powstało przy użyciu akwareli i gwaszu, szczególnie w drugiej połowie XIX wieku. W akwareli wyspecjalizowali się tacy znakomici architekci jak Johann Robert Mende, Hermann Friedrich Waessemann czy Alexander Kaumann oraz ich pracownie kreślarskie.

Dość pokaźną grupę stanowią szkice projektowe, wykonane czarną lub innego koloru kredką, na papierze o różnej grubości, fakturze oraz kolorystyce. Technika ta była szczególnie popularna w dwóch pierwszych dekadach XX wieku. Najznakomitsze efekty osiągnęli na tym polu dwaj wybitni architekci – Max Berg i Hans Poelzig.