W XV stuleciu najważniejszym w Italii ośrodkiem architektury i sztuki była Florencja, skąd nowy styl zrodzony z idei humanizmu, renesans, promieniował na całe Włochy, a dotrzymać jej kroku próbowały inne miasta – Urbino, Mediolan, Mantua czy Bolonia. W tym czasie Rzym po niemal stuleciu niewoli awiniońskiej papieży (1309–1377) i latach chaosu w okresie tzw. wielkiej schizmy zachodniej (1378–1417), a później po tragicznym dla miastasacco di Roma (złupieniu przez wojska cesarza Karola V w 1527 roku), dopiero stopniowo dźwigał się z zapaści. Jednak w XVI wieku to właśnie Rzym wysunął się na czoło miast włoskich i zaczął wyznaczać nowe tendencje w rozwoju sztuki i architektury. Papieże i wywodzący się z arystokratycznych rodów kardynałowie nie szczędzili środków na wielkie inwestycje kościelne i prywatne, do których realizacji zatrudniali najwybitniejszych artystów z całej Italii, a także z innych krajów europejskich. Tu właśnie w pełni rozkwitała twórczość architektoniczna mistrzów tej miary co Rafael Santi, Donato Bramante czy Michał Anioł Buonarroti i szereg innych, którzy stworzyli podwaliny pod cały dalszy rozwój nowożytnej architektury.
W tym samym czasie, około połowy XV wieku nastąpiła też niezwykle istotna zmiana w dziejach europejskiej cywilizacji – prawdziwa rewolucja w sposobie powielania tekstów, która dokonała się za sprawą Johannesa Gutenberga, który jako pierwszy w Europie wprowadził metodę druku za pomocą ruchomych czcionek. Dzięki temu książki mogły być powielane w setkach egzemplarzy, a słowo pisane docierać do coraz szerszych rzesz odbiorców, przyczyniając się do upowszechnienia wiedzy, propagowania myśli i idei, a także sztuki i twórczości artystycznej. Wraz z rozpowszechnianiem się książki drukowanej wzrastało też zapotrzebowanie na ilustratorstwo wykorzystujące stosunkowo młodą, ale już od końca XV wieku dynamicznie się rozwijającą dziedzinę sztuki – grafikę, w rozmaitych jej odmianach (drzeworyt, miedzioryt, akwaforta, w bardziej “luksusowych” wydaniach ręcznie kolorowane akwarelami). Wydawano więc drukiem ilustrowane kroniki i atlasy, traktaty architektoniczne, albumy z widokami miast i pojedynczych budowli.
W Italii to właśnie Rzym stał się w XVI wieku drugim (obok Wenecji) znaczącym ośrodkiem wydawniczym. Jak grzyby po deszczu wyrastały kolejne oficyny wydawnicze, drukarnie i księgarnie zakładane przez rodowitych Rzymian, jak i rysowników, rytowników czy drukarzy przybywających do Wiecznego Miasta zarówno z innych regionów Włoch (Vincenzo Luchino – z Bolonii, Giovanni Battista de’Cavalieri – z Trento czy Antonio Tempesta z Florencji), jak i spoza Italii (Antonio Lafrery, Francesco i Claudio Duchetti, Stefano Duperac oraz Nicolas Dorigny – z Francji, Antonio Salamanca – z Hiszpanii, Giovanni Alto – ze Szwjacarii, a Nicolaus van Aelst z Flandrii). Dzieła architektury, rzeźby i malarstwa wychodzące spod ręki wielkich mistrzów, jak i ruiny bądź rekonstrukcje starożytnych budowli Rzymu odwzorowywane były przez nich technikami graficznymi i publikowane. Wiele z tych cennych rycin znajduje się dziś w kolekcjach muzealnych, a między innymi pokaźnym ich zbiorem może się też poszczycić Muzeum Architektury we Wrocławiu.
Na wystawie eksponujemy 56 miedziorytów i akwafort z naszej kolekcji, które powstały w XVI–XVIII wieku, m.in. na podstawie dzieł mistrzów włoskiego renesansu, a wykonane zostały przez znakomitych rysowników i rytowników, pracujących dla renomowanych wydawnictw. Zabiorą nas one w swego rodzaju podróż do renesansowego Rzymu, ale też do Mediolanu, Loreto i Vicenzy. Na wstępie prezentujemy cenne widoki dawnego Rzymu – panoramę miasta z końca XV wieku i plan z końca stulecia następnego – które, gdy im się przyjrzymy dokładniej, pozwolą dostrzec zmiany, jakie na przestrzeni 100 lat dokonały się w mieście. Widoki rzymskich starożytności – również w formie starannych rysunkowych rekonstrukcji – tak pilnie przecież studiowanych przez wszystkich artystów renesansu przypominją, jak ważne było to żródło inspiracji dla ich twórczości. Mediolan i Loreto odwiedzimy za sprawą jednego z najwybitniejszych architektów dojrzałego renesansu – Donata Bramantego. Prawdziwą “perełką” na wystawie jest jedyna w zbiorach polskich rycina jego autorstwa, przedstawiająca prawdopodobnie projekt scenografii teatralnej, która powstała u schyłku mediolańskiego okresu działalności artysty, Niezwykle cenny jest też zepół grafik odnoszących się do projektów bazyliki św. Piotra w Rzymie (którą, po rozebraniu przez Bramantego z woli papieża Juliusza II, zaczęto wznosić od podstaw w 1505 r.): dwie ukazują niezrealizowany projekt Antonia da Sangallo Młodszego, odtworzony graficznie na podstawie drewnianego modelu, a trzy – projekty Michała Anioła, opracowane na podstawie oryginałów przez wybitnego rysownika i rytownika – Stefana Duperaca, który również utrwalił w technice miedziorytu łączonego z akwafortą projekt Michała Anioła na zabudowę Placu na Kapitolu. Inne miedzioryty przedstawiają kolejny, niezachowany w oryginale projekt Michała Anioła na ostatnie budowane za jego życia dzieło, bramę miejską Rzymu – Porta Pia oraz widoki pałacu Farnese, w którego projektowaniu ten wielki architekt też miał swój udział. Tę część wystawy kończy widok wnętrza pierwszego nowożytnego budynku teatralnego – Teatro Olimpico w Vicenzy, zaprojektowanego przez Andreę Palladia.
Druga część wystawy przenosi widzów do renesansowej włoskiej willi – nowego typu rezydencji powiązanej z ogrodem, który narodził się w XV wieku w Italii, a w stuleciu następnym w wielkiej liczbie opanował także wzgórza Rzymu i jego okolice. Te zachwycające założenia pałacowo-ogrodowe były częstym tematem graficznych przedstawień. Na wystawie możemy obejrzeć plan i widok nimfeum w Villi Giulii – jednej z najważniejszych dla rozwoju nowożytnej architektury rezydencjonalnej (projektowanej przez zespół znakomitych architektów pod kierunkiem Giorgia Vasariego), XVI-wieczny miedzioryt przedstawiający Villę Medici, autorstwa znakomitego, wywodzacego się z Florencji rysownika i rytownika – Antonia Tempesty, XVII-wieczne akwaforty z wydanego w 1693 roku albumuLi Giardini di Roma z widokami wspomnianej Villi Medici, sąsiadującej z nią na Monte Pincio Villi Borghese i Villi Mattei położonej na Monte Celio. Miedzioryty z końca XVIII wieku, autorstwa Domenica Prontiego ukazują słynne renesansowe ogrody tarasowe – Orti Farnesiani na Palatynie i ogrody książąt Colonna na Kwirynale. Prawdziwym rarytasem jest niewielka rycina autorstwa Giacoma Lauro z albumuAntique Urbis Slendor wydanego w 1641 r., drobiazgowo opisująca jedno z najciekawszych założeń ogrodowych, Villę Lante w Bagnaia nieopodal Viterbo – perłę manieryzmu zaprojektowaną przez Jacopa Barozzi da Vignola. Na zakończenie – prawdziwa uczta dla oczu: ryciny pochodzące z dwóch cykli graficznych, które powstały w oparciu o wspaniałe dekoracje malarskie autorstwa Rafaela i jego uczniów. Pierwszy to urzekająca historia miłości Amora i Psyche zilustrowana w formie fresków przez Rafaela na sklepieniu ogrodowej loggii w Villi Farnesinie, tu odtworzona po mistrzowsku w technice akwaforty przez Nicolasa Dorigny’ego. Drugi powstał w oparciu o wspaniałe ornamentalne, groteskowe dekoracje Loggii Rafaela w Pałacu Watykańskim. Autorami tych znakomitych graficznych interpretacji rafaelowskich fresków są wybitni rzymscy artyści działający w 2. połowie XVIII wieku: Pietro Camporese, Gaetano Savorelli i Giovanni Ottaviani.
Te piękne, eksponowane na wystawie ryciny pozwalają nam z jednej strony podziwiać talent czy wręcz geniusz twórców renesansowej architektury, założeń ogrodowych i dekoracji malarskich, a z drugiej – doceniać kunszt tych artystów, którzy utrwalili ich dzieła w formie rysunków przeniesionych z wielką maestrią technikami graficznymi na miedziane płyty, dzięki którym często też możemy zajrzeć do projektowej “kuchni” wielkich architektów renesansu.
Wernisaż towarzyszy obchodom jubileuszu 90-lecia urodzin prof. Olgierda Czernera.
KURATORKA: Beata Fekecz-Tomaszewska
GRAFIKA: Matylda Tomaszewska-Naumowicz
Patronat Honorowy prezydenta Wrocławia
