W 2015 roku Muzeum Architektury we Wrocławiu obchodziło jubileusz 50-lecia swojego istnienia. Z tej okazji przygotowane zostały dwie ekspozycje poświęcone historii i działalności instytucji: wystawa Zatrzymane w kadrze. 50 lat Muzeum Architektury, podsumowująca najważniejsze momenty i wydarzenia z życia muzeum oraz „Od klasztoru do muzeum. Dzieje zabudowań bernardyńskich we Wrocławiu”. W ramach roku jubileuszowego wydaliśmy również ksiażkę autorstwa profesora Olgierda Czernera, pierwszego dyrektora Muzeum Architektury, zatytułowną Mój wiek XX.

Znakiem rozpoznawczym jubileuszu była też szata graficzna druków i znaków firmowych oraz narzędzi internetowych, ściśle powiązana z działaniami podjętymi rok wcześniej we wnętrzu budynku. Kontynuacją nowego systemu identyfikacji wizualnej muzeum był projekt graficzny druków okolicznościowych przygotowanych z okazji 50-lecia muzeum – zaproszenia i folderu.

O muzeum

Muzeum Architektury we Wrocławiu jest jedyną instytucją muzealną w Polsce poświęconą w całości historii architektury oraz architekturze współczesnej. Powstało w 1965 roku, początkowo jako oddział Muzeum Miasta Wrocławia, i działało wówczas pod nazwą Muzeum Architektury i Odbudowy. W 1971 roku usamodzielniło się i zostało przemianowane na Muzeum Architektury we Wrocławiu. Jako jedna z pierwszych instytucji tego typu na świecie zostało członkiem założycielem Międzynarodowej Konfederacji Muzeów Architektury (ICAM), która dzisiaj skupia już ponad sto instytucji działających na niemal wszystkich kontynentach, i w której pracach Muzeum Architektury we Wrocławiu nadal bierze aktywny udział.

Muzeum mieści się w zabytkowym zespole dawnego klasztoru Bernardynów, wzniesionym w drugiej połowie XV i na początku XVI wieku. Do 1522 roku budynek zajmowali zakonnicy, a po ich wypędzeniu z miasta władze Wrocławia urządziły w nim miejski szpital. Kompleks klasztorny uległ poważnym zniszczeniom podczas II wojny światowej i przez blisko dwie dekady pozostawał w częściowej ruinie. Z początkiem lat 60. XX wieku przystąpiono do jego odbudowy, która trwała do roku 1974, kiedy to muzeum pozyskało na swoje potrzeby trójnawową bazylikę dawnego kościoła. Autorem projektu odbudowy klasztoru i kościoła oraz ich adaptacji do potrzeb muzealnych był architekt Edmund Małachowicz.

Założycielem muzeum był główny konserwator zabytków Wrocławia i późniejszy profesor Politechniki Wrocławskiej, Olgierd Czerner, który kierował placówką od jej założenia do 2000 roku. Początkowo celem muzeum było przede wszystkim pozyskiwanie i inwentaryzowanie ocalałych resztek detali architektonicznych, pochodzących z budynków zrujnowanych podczas wojny. Najcenniejsze z nich zostały zgromadzone na stałej, powiększanej z biegiem czasu ekspozycji. W późniejszym okresie muzeum rozszerzyło swoją działalność na teren całej Polski, służąc przede wszystkim polskim architektom.

Znajdujący się na trawniku przed wejściem głównym do Muzeum Architektury model pomnika Rozstrzelanych Zakładników z Nowego Sącza został wykonany w latach 1966-1968 przez Władysława Hasiora. Do realizacji pomnika nigdy nie doszło, a rzeźba została zakupiona w 1971 roku przez Muzeum Architektury we Wrocławiu i ustawiona w miejscu, w którym stoi do dziś. W latach 70-tych, w dniu Wszystkich Świętych, pracownicy muzeum zapalali płomienie na pomniku za pomocą specjalnie przygotowanego do tego paliwa. Później jednak tradycja zanikła, ostatni raz odpalenie płomieni miało miejsce w Noc Muzeów w roku 2014.

Charakterystyczne logo Muzeum Architektury, pierwszy logotyp instytucji kultury we Wrocławiu, zaprojektował w 1966 roku artysta grafik Tadeusz Ciałowicz.

Podstawowa działalność muzealna, jaką jest gromadzenie eksponatów, ich opracowywanie i udostępnianie, prowadzona jest za pośrednictwem kilku działów. Kolekcja Działu Architektury Średniowiecznej obejmuje bogaty zbiór kamieniarki architektonicznej, w tym niektóre z najstarszych zabytków rzeźbiarskich we Wrocławiu i w całej Polsce, jak słynny Tympanon Jaksy pochodzacy z opactwa benedyktynów na wrocławskim Ołbinie. W Dziale Architektury Nowożytnej znajdują się pochodzące głównie z Wrocławia i terenu Śląska zabytki renesansowe, manierystyczne i barokowe oraz klasycystyczne, w tym zbiory grafiki, kamieniarki, witraży, elementów stropów drewnianych, ceramiki architektonicznej, okucia czy kraty. Działy Architektury XIX i XX wieku oraz Dział Architektury Współczesnej opiekują się spuścizną ponad osiemdziesięciu czołowych polskich architektów, takich jak na przykład: Romuald Gutt, Jerzy Hryniewiecki, Wacław Krzyżanowski, Jan Koszczyc-Witkiewicz, Bohdan Lachert i Józef Szanajca, Tadeusz Michejda, Stefan Narębski, Maciej Nowicki, uważany za największego polskiego architekta XX wieku, Bohdan Pniewski, Helena i Szymon Syrkusowie, Jerzy Sołtan (uczeń Le Corbusiera), Bolesław Szmidt, Adolf Szyszko-Bohusz czy Kazimierz Wejchert. W zbiorach tych działów znajdują się ponadto prace wielu słynnych architektów światowych, jak choćby Le Corbusier, Alvar Aalto, Kisho Kurokawa czy Richard England, a także jedna z największych w Polsce kolekcji witraży i ciekawy zbiór rzemiosła artystycznego. Kolekcja jest regularnie wykorzystywana przez badaczy z kraju i z zagranicy. Stanowi także podstawę wielu wystaw i publikacji przygotowywanych przez muzeum.

Podobnie jak w innych placówkach muzealnych tego typu, wychodząc z założenia, że architektura jest ściśle związana z innymi dziedzinami sztuki, w Dziale Sztuki Współczesnej wrocławskiego muzeum zgromadzono obszerną kolekcję projektów sztuki użytkowej oraz malarstwa i grafiki. Reprezentuje ona przede wszystkim nurt abstrakcji geometrycznej, obejmując między innymi dzieła jego czołowych przedstawicieli, na przykład Henryka Stażewskiego czy Marii Jaremy.

Od czasu swego powstania muzeum zaprezentowało ponad 600 wystaw czasowych, które były pokazywane zarówno w jego siedzibie, jak i w innych miejscach w Polsce i za granicą, między innymi w Berlinie Zachodnim, Dreźnie, Moskwie, Hanowerze, Lyonie, Coventry i Londynie. W 1981 roku wystawa Awangarda polska 1918–1939 została zaprezentowana w Centre Georges Pompidou w Paryżu. Szeregowi wystaw poświęconych architektom, których prace znajdują się w zbiorach muzeum, towarzyszyły katalogi, często stanowiące pierwsze publikowane monografie tych twórców.

W 2000 roku, po przejściu na emeryturę profesora Olgierda Czernera, stanowisko dyrektora objął Jerzy Ilkosz. Z racji swoich zainteresowań skupił się on, obok prezentacji polskiej architektury współczesnej, na badaniu i prezentowaniu architektury wrocławskiego modernizmu. Transformacja polityczna stworzyła sprzyjający klimat dla pracy naukowej związanej z tematem dziedzictwa architektury niemieckiej we Wrocławiu, wcześniej objętego zapisem cenzury.

Muzeum przejęło w tym czasie olbrzymie zbiory dawnego Archiwum Budowlanego Miasta Wrocławia, pozyskując ponad 150 000 projektów budowli wrocławskich, powstających od początku XIX wieku do 1945 roku. Utworzono wtedy osobny oddział dla tych zbiorów oraz dodatkowo Dział Architektury Wrocławia XIX i XX wieku. Pozyskane dzieła pokazywano szerokiej publiczności na wielu wystawach, prezentując po raz pierwszy prace tak znakomitych architektów, jak Hans Poelzig, Erich Mendelsohn, Max Berg, Ernst May, Hans Scharoun, Adolf Rading, Paul Schmitthenner, Heinrich Lauterbach i wielu innych. Dzieła z tej kolekcji znalazły się również na wielkich wystawach przygotowywanych przez ówczesnego dyrektora Deutsches Architekturmuseum we Frankfurcie nad Menem – Vittorio Magnago Lampugnaniego, a także na wystawach w Paryżu i Barcelonie. Nasza wystawa, poświęcona projektom wieżowców dla Wrocławia, była pokazywana w Brunszwiku oraz Monachium, a monograficzna wystawa Hansa Poelziga – w Düsseldorfie, Dreźnie i Görlitz. W 2005 roku, w związku z przygotowaniem aplikacji o wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO wybitnego wrocławskiego dzieła – Hali Stulecia, Muzeum Architektury przygotowało monograficzną wystawę poświęconą temu niezwykłemu pomnikowi architektury, której towarzyszył katalog opracowany również w języku angielskim i niemieckim. Obszerne katalogi towarzyszyły też większości pozostałych ekspozycji, zorganizowanych w ostatnim piętnastoleciu.

Obecna sytuacja Muzeum Architektury jest w dużym stopniu zdeterminowana przez historię i tradycję instytucji, a podejmowane działania muszą się rozgrywać na kilku poziomach. Z jednej strony jesteśmy odpowiedzialni za ochronę i udostępnianie publiczności naszej siedziby – gotyckiego klasztoru, który sam w sobie stanowi historyczną wartość. Zdecydowaliśmy się także zachować wystawę zabytkowych rzeźb i detali kamiennych, która powstała w latach sześćdziesiątych XX wieku. Poza prezentacją ważnych zabytków średniowiecznej sztuki i kultury, stanowi ona także świadectwo roli, jaką interpretacja średniowiecznej historii odegrała w konstruowaniu tożsamości miasta, w którym po drugiej wojnie światowej dokonała się całkowita wymiana ludności.

Innym aspektem naszej misji jest uzupełnianie i poszerzanie kolekcji, co czasem dokonuje się przez zakup prac, ale częściej dzięki współpracy z pracowniami architektonicznymi lub przejmowanie spuścizny ważnych architektów starszej generacji.

Specyficzny charakter zbiorów Archiwum Budowlanego, które stanowi ważną kolekcję historyczną, a jednocześnie nadal jest intensywnie wykorzystywane w celach praktycznych, stał się powodem podjęcia decyzji o zdigitalizowaniu zgromadzonych w nim materiałów. W roku 2010, dzięki wykorzystaniu funduszy Unii Europejskiej, zakupiono nowoczesny, wielkoformatowy skaner CRUSE oraz opracowano specjalistyczną bazę danych, umożliwiającą gromadzenie zdigitalizowanych materiałów i prezentowanie ich w Internecie. Dotychczas udostępniono ponad 41 000 archiwalnych planów.

Kontynuujemy także tradycję regularnego organizowania wystaw czasowych, poświęconych historii architektury oraz jej współczesnym tendencjom. W ostatnich latach w Polsce, podobnie jak w większości innych krajów, powstaje coraz więcej centrów architektury, które koncentrują się na dyskusji o problemach architektury współczesnej. Współpracujemy z nimi, ale naszą rolą jest przede wszystkim upowszechnianie wiedzy o dawnej i nowszej historii architektury. Nadal skupiamy się na badaniu i prezentacji tradycji budowlanych Wrocławia, zarówno przygotowując wystawy i publikacje, jak też współpracując z władzami miejskimi przy ochronie i rewitalizacji architektonicznego dziedzictwa miasta. Na przykład obszerna książka poświęcona słynnej wystawie Werkbundu z 1929 roku Wohnung und Werkraum Ausstellung (WuWA – Mieszkanie i miejsce pracy), która została opublikowana przez Muzeum Architektury, w pewnym stopniu przyczyniła się do podjęcia decyzji o renowacji tego unikatowego kompleksu.

Muzeum realizuje programy i wydarzenia adresowane do profesjonalnych architektów, historyków i szerokiej publiczności. Trzeba tu wspomnieć o cyklu Galeria Jednego Projektu, w którego ramach raz w miesiącu odbywa się prezentacja i dyskusja nad wybranym projektem architektonicznym będącym w fazie realizacji. Do najmłodszej generacji architektów adresowany jest cykl o nazwie Archi-box. Alternatywna przestrzeń poszukiwań, w którym architekci są zapraszani do konstruowania instalacji wyjaśniających ich metody i filozofię pracy.

Muzealny Dział Edukacji organizuje warsztaty, wykłady i inne wydarzenia dla dzieci, dorosłych i seniorów. Niektóre z nich są związane z trwającymi wystawami czasowymi, inne zaś poświęcone bardziej ogólnym problemom architektury, wzornictwa czy innych dziedzin twórczości związanych z architekturą.

Muzeum Architektury dysponuje największą we Wrocławiu przestrzenią wystawienniczą i często gości w niej wystawy i wydarzenia przygotowywane we współpracy z innymi instytucjami kultury w mieście. W roku 1970 właśnie w Muzeum Architektury odbyła się wystawa prezentująca prace przygotowane na legendarne dziś Sympozjum Plastyczne Wrocław ’70, zorganizowane z okazji 25. rocznicy powrotu Ziem Zachodnich i Północnych do Macierzy. Do wydarzeń, które kształtowały opinię o Wrocławiu jako mieście otwartym na awangardowe eksperymenty artystyczne, należały też wielkie Wystawy Architektury Intencjonalnej TERRA I i TERRA II, zorganizowane w Muzeum Architektury przez znanego wrocławskiego architekta Stefana Müllera. We współpracy z wrocławską Akademią Sztuk Pięknych muzeum regularnie prezentowało kolejne odsłony Triennale Rysunku, a ostatnio wielką wystawę prac Alessandro Mendiniego, przygotowaną w związku z nadaniem mu tytułu doctora honoris causa tej uczelni.

Muzeum Architektury weźmie także czynny udział w wydarzeniach roku 2016, kiedy Wrocław będzie piastował tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. Zostaną wówczas zaprezentowane wystawy poświęcone historii najważniejszej europejskiej nagrody architektonicznej – Mies van der Rohe Award i obiekty nagrodzone w roku 2015, a także wystawy opowiadające o twórczości Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak, międzywojennej architekturze Lwowa i – stanowiąca rodzaj podsumowania naszych dotychczasowych badań – wystawa poświęcona architekturze Wrocławia na przestrzeni XX wieku.

Jolanta Gromadzka, Jerzy Ilkosz, Ewa Jasieńko

Patronat honorowy nad jubileuszem 50-lecia Muzeum Architektury
we Wrocławiu objęli:
Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Małgorzata Omilanowska
Prezydent Miasta Wrocławia Rafał Dutkiewicz